100 jaar later

Vanochtend lees ik de laatste hoofdstukken in De Gloed van Sint Petersburg van Jan Brokken. Hij staat bekend om zijn reisverslagen en ik ben enthousiast nadat ik voor het eerst een boek van deze schrijver heb gelezen. Als ik vorige week ‘De Blinde Passagier’ sluit, wil ik meer van hem lezen.

Brokken heeft een enorme liefde voor de stad Sint-Petersburg, het voormalig Leningrad. Hij heeft zich verdiept in de schrijvers, dichters en musici. Het boek leest als een introductie in de kunst van de vorige eeuw waarbij een heleboel bekende namen een eigen hoofdstuk krijgen.

In 1975 bezocht Jan Brokken voor het eerst Sint-Petersburg. Het communisme was nog verre van voorbij. Nu, veertig jaar later, keert hij terug om de stad te herontdekken. Zijn wandelingen door heden en verleden roepen de geest op van dichters en dissidenten, van gekken en genieën, van wanhopigen en geliefden, Achmatova, Mandelstam, Brodsky, Dostojevski, Toergenjev, Nobokov, Berberova, Tsjaikovski, Rachmaninov, Stravinsky en velen anderen.

Uitgever, Atlas.

Ik leer via Jan Brokken meer over de Russische cultuur en het lijden dat dit volk heeft doorgemaakt onder tsaren, de revolutie en het communisme.

De laatste tijd werk ik weer af en toe met Wim. Ik vertel hem over mijn eerste kennismaking met Rusland via een biografie en diverse presentaties. Over mijn eerste – en voorlopig laatste – vermoeiende bladzijdes in De Gebroeders Karamazov. Ik uit mijn waardering over de grote hoeveelheid kunstenaars in dat land als Wim laat vallen dat het daarna niet meer veel heeft opgeleverd. Ik neem het van hem aan, voorlopig.

Veel kunst ontstaat in tijden van grote spanning. Het is opvallend dat de bekende Russische namen allemaal geboren zijn rond het begin van de twintigste eeuw, op het buigvlak tussen het tsarenrijk en het communisme. Als ik vanochtend de laatste hoofdstukken lees, beschrijft Brokken de schrijver Bely en zijn boek ‘Petersburg’; hij verhaalt over een groep terroristen die een aanslag voorbereiden en onderling mot krijgen. Een van de terroristen krijgt de opdracht zijn vader te vermoorden. “In Petersburg geeft Bely de sfeer van 1905 weer” toen boerenopstand, stakingen, opstootjes en demonstraties een algehele revolutie dichtbij brachten.

Wat heengegaan is trekt weer langs mijn oog…
Hoe lang reeds her, dat het, gevuld met feiten voortrolde, woelig als een oceaan
Nu ging zijn stem teloor en kwam tot stilte:
Niet veel gezichten zijn mij bijgebleven, slechts enkele woorden klinken in mij voort…

Poesjkin

Als ik de laatste bladzijdes lees, besef ik opeens dat ik in dezelfde tijd leef, 100 jaar later.

Wellicht heeft Wim gelijk en heeft Rusland de laatste decennia weinig moois nog voortgebracht. Ik weet het niet, ben niet belezen of ontwikkeld genoeg en verdiep me pas heel kort in de verleden tijd. Ik zou hem willen vragen: wat brengt kunst voort? Wat is de oorsprong van kunst en creativiteit? Is dat lijden en ellende? Haalt dat het elementaire, creatieve uit de mens zoals creativiteit ook ontstaat als oplossing voor een probleem? En als het oosten zo weinig meer creëert, vergelijken we dat dan met het westen? Wat zegt dat over de omstandigheden in het westen? Hmm.

Brokken sluit af met een beschrijving van de schrijfster Nina Berberova, geboren 26 juli 1901. Ze ziet het levenslicht in dezelfde straat waar ook de familie Nabokov woonde. De jaren 1918-1922 waren de belangrijkste uit haar leven: ze zag de oude burgerlijke wereld verdwijnen die ze afschuwelijk vond, en een nieuwe ontstaan die algauw even gewelddadig en onrechtvaardig bleek te zijn. In 1922 verliet ze Rusland.

“Ze had grote, donkere ogen die zich op mensen en details fixeerden als de ogen van een hongerlijder op brood. Haar ernst was zo intens dat hij vertederde.”

Brokken.

Brokken beschrijft zijn gesprekken en briefuitwisseling met Berberova en vertelt over een ansichtkaart die zij hem heeft gestuurd. Kort voor ze in 1993 overleed, mocht ze als balling naar Rusland terugkomen en de laatste maand van haar leven brengt ze in Sint-Petersburg door.

Brokken sluit af met een gedicht van Achmatova:

De een loopt in een rechte baan,
De ander loopt in kringen
En wacht om weer naar huis te gaan,
Naar vroegere beminden.
En ik – rampzalig en berooid,
Ik loop in zig-zaglijnen,
Ik ga naar nergens en naar nooit,
Zoals ontspoorde treinen.

“Alles hecht me aan Sint-Petersburg, als een humeur dat voor eeuwig bij me past.”

Brokken

NS
Het is, vandaag, 4 mei, dodenherdenking. Morgen hangen de nederlanders de vlag weer uit, bevrijdingsdag. Luca en Gio bezoeken bevrijdingsfestivals, het wordt mooi weer. Fijn voor ze.

NNS
Lijden en ellende, problemen óf euforie? Alles buiten het ‘normale’. Alles aan de rand. Die 2,5% links en rechts, 2 keer de standaardafwijking :) Hmm. De zone voor creativiteit, 2σ